Šah – drevna igra uma koja i danas osvaja svijet.
Šah je jedna od najstarijih igara koje je čovjek izmislio, ali istovremeno i jedna od najmodernijih. Šah je igra strategije, logike, strpljenja i psihologije koja je preživjela hiljade godina, carstva, ratove, tehnološke revolucije i internet eru. Danas ga igraju i djeca i starije osobe, amateri i grandmasteri, sportisti i matematičari. Ali odakle šah uopšte dolazi, kako se razvio u ono što poznajemo danas i kakvo je njegovo mjesto u BiH/Balkanu i ostatku svijeta – čitajte u nastavku.
Od Indije do cijelog svijeta – ko je zapravo ,,izmislio” šah?
Najstariji oblik šaha nastao je prije oko 1500 godina u Indiji, u igri koja se zvala čaturanga. Igrala se na ploči slične veličine kao današnja (8×8), a figure su predstavljale jedinice tadašnje vojske – pješake, konjanike, slonove i kočije. Odatle se igra proširila u Perziju, gdje je dobila naziv štrang. Iz tog jezik potječe i čuveni ,,šah mat”, što znači – ,,kralj je bespomoćan”. Tokom arapskih osvajanja igra stiže u sjevernu Afriku i Španiju, a zatim u cijelu Evropu. Tek u srednjem vijeku dobija današnji izgled – posebno kada je figura kraljice postala najjača na ploči, što je ubrzalo igru i učinilo je dinamičnijom. Dakle, šah nije do djelo samo jedne osobe, nego rezultat dugog istorijskog razvoja, miješanja kultura i civilizacija.
Šah kao sport – više od igre.
Mnogi ga smatraju samo ,,igrom” i zanimacijom, ali šah je odavno priznat kao sport. Međunarodna šahovska federacija (FIDE) postoji još od davne 1924. godine i nadgleda sve turnire, rejtinge i pravila. Šahisti se rangiraju kroz sistem rating bodova, a najviša titula koju čovjek može steći je velemajstor (grandmaster – GM). Šah zahtijeva: koncentraciju, izdržljivost, pamćenje, planiranje, mentalnu stabilnost i poznavanje stotina otvaranja, završnica i kombinacija. Najbolji igrač današnjice je Magnus Carlsen, Norvežanin kojeg mnogi smatraju jednim od najvećih u istoriji.
Šah u BiH i na Balkanu.
Na našim prostorima šah ima dugu i bogatu tradiciju. BiH je dala nekoliko sjajnih šahista, među kojima se posebno ističe Borki Predojević, jedan od najmlađih velemajstora u evropskoj istoriji (17 godina), koji je poznat i po meču sa Magnusom Carlsenom u kojem je jedini put poražen fide prvak u armagedon formatu. U Hrvatskoj, Srbiji i drugim zemljama regiona također postoji jaka šahovska scena. Među poznatim šahistima na našim prostorima ističu se i: Ivan Sarić (Hrvatska), Aljehinov učenik sa Balkana – Svetozar Gligorić (Srbija), Ljubomir Ljubojević (Srbija), Boško Abramović (BiH) i Predrag Nikolić (Srbija). Popularni su školski turniri, lokalni klubovi i online takmičenja. Iako ovaj sport nije među najfinansiranijima, interes i talent nikada nisu upitni. Balkan generalno ima mnogo igrača, ali nedovoljno ulaganja i podrške, pa se samo najbolji uspiju probiti na svjetsku scenu.
Šah kao hobi i edukacija – igra koja jača mozak.
Ako postoji igra koja čini ljude pametnijima, onda je to – šah. Naučno je dokazano da redovno igranje: jača memoriju, poboljšava koncentraciju, razvija logiku i kreativno razmišljanje, pomaže u rješavanju problema, povećava IQ kod djece i smanjuje rizik od demencije kod odraslih. U mnogim zemljama, posebno u Rusiji, SAD-u, Indiji i skandinavskim državama, šah se uvodi kao obavezan predmet u školama. Kod nas još nije dostigao taj nivo, ali sve više škola i udruženja organizira radionice i sekcije gdje djeca uče osnove.
Kako se zapravo igra šah? Najkraće moguće objašnjenje.
Šah se igra na ploči od 64 polja, svijetlih i tamnih. Svaki igrač ima 16 figura: 8 pijuna, 2 topa, 2 skakača, 2 lovca, kraljicu i kralja. Cilj je matirati kralja – dovesti ga u poziciju iz koje nema izlaza. Osnovna pravila:
– Pijun se kreće naprijed, ali jede ukoso. Može se unaprijediti u bilo koju figuru kada dođe na posljednju liniju.
– Top ide horizontalno i vertikalno.
– Skakač skače u obliku slova ,,L” i jedini može preskakati figure.
– Lovac ide ukoso.
– Kraljica ide u svim smjerovima.
– Kralj se kreće jedno polje, ali ima posebnost: rokada, gdje se zamijeni mjesto s topom radi sigurnosti.
Igra može završiti: matom, patom (neriješeno), tehničkim remijem, ponavljanjem pozicije, vremenskim isteknućem.
Zanimljivosti o šahu koje mnogi ne znaju.
– Najduža moguća partija može trajati do 5.949 poteza – poštujući pravilo ponavljanja i pravilo 50 poteza.
– Najbrži mat je Fool's Mate – u samo 2 poteza.
– Broj mogućih pozicija u šahu veći je od broja atoma u vidljivom svemiru.
– Albert Einstein, Napoleon, Fidel Kastro, Chaplin, Tesla i mnogi drugi bili su stravstveni šahisti.
– Kada je šah postao popularan u Evropi, crkva je pokušala zabraniti igru jer je pratila vojnu strategiju.
– Najduži legalni potez je napredovanje pijuna za 2 polja.
– Najdužu odigranu partiju u stvarnosti su igrali Nikolić – Arsović 1989. godine u Beogradu, 269 poteza.
– Prva računalna šahovska igra napravljena je 1951., prije prvih komercijalnih računara.
– Najmlađi velemajstor u istoriji je bio Abhimanyu Mishra iz SAD-a, sa samo 12 godina.
Šah danas – internet je sve promijenio.
Nekada su šah igrali samo u klubovima i parkovima, a danas se igra i online 24/7. Najveće platforme su Chess.com i Lichess.org. One imaju milione igrača, turnire, lekcije, analize i kompjuterske protivnike. S razvojem vještačke inteligencije nastali su i nevjerovatno jaki šah programi kao što su Stockfish, AlphaZero i Leela Chess Zero – koji mogu pobijediti i najbolje igrače na svijetu. Internet je učinio šah najdostupnijim sportom ikada.
Šah je više od igre – šah je ogledalo čovjekovog razmišljanja.
Šah je istovremeno sport, nauka, umjetnost i psihologija. S jedne strane, to je mirna i tiha igra, ali s druge, to je žestoka borba uma. Svaki potez nosi posljedice, svaka odluka otkriva karakter, a svaka pobjeda i poraz ostavlja svoj trag. Zato šah traje toliko dugo i zato će trajati još hiljade godina.
vazda.ba
